Қазіргі кезде жастардың позитивті сипаттамаларымен қатар олардың әлеуметтік-саясаттық инфантилдiлiк белгілері көрініс таба бастады; ұлттық мәдени бірегейлікті жоғалту; индивидуализм мен эгоцентризм; девиантты және деликвентті мінез-құлық; ұлттық жауынгерлік; өзін-өзі өзектендіру және өмірдік перспективасының жоқтығы, рухани және мәдени құндылықтардың диверсификациясы. Осының барлығы жастардың арасында радикализм, экстремизм және терроризмнің тенденцияларын тудырады.
Экстремизм алуан түрлі, сонымен қатар, оны тудыратын мотивтерде әр түрлі. Негізгі мотивтері: материалдық, идеологиялық, түрленуге құмарлық және нақты жағдайға қанағаттанбаушылық, адамдарға билік жүргізу, белсенді қызметтің жаңа түріне қызығушылық, жолдастық, өзін-өзі танытуы, жастық романтика, батырлық, өлім қаупіндегі ойындық тартымдылық.
Жастарды радикализмге, экстремизмге және терроризмге тарту үдерісін зерттеуші мамандар радикализм экстремизмге қарағанда ең алдымен идеяның мазмұнды жағына («түбірлі», міндетті түрлі экстремалды болмауға да болады), екінші кезекте оны жүзеге асыру әдістері туралы біртұтас пікір білдіруде. Радикализм жүзеге аспай «идеялық» қана болуы мүмкін, ал экстремизм жоспарланбай да жүзеге асуы мүмкін. Экстремизм бірінші кезекте, күрестің тәсілдері мен әдістеріне назар аударып, мазмұнды идеяларды екінші жоспарға қалдырады. Терроризм экстремизмнің соңғы формасы ретінде радикалды негізден туындайды, бірақ оның ескертулері жүзеге аспауы мүмкін болғандықтан, радикалды механизмдерден оны жақтаушылармен жүзеге асырылып қойған, тек қана зорлық әдістерінің түрін таңдау ғана қалады ( терроризмнің идеологиялық доктринасының негізі радикализм және экстремизм).
Осыған сәйкес, радикализмнің алдын алу бойынша қызметтердің идеологиялық сенімді стратегиялық бағдарламасы жасалса, радикалды әсерлерді ескертуге болады деген болжам айтуға болады.
Санкт-Петербургтік мемлекеттік университеттің кешенді әлеуметтік зерттеулер ғылыми-зерттеулер институтында жастар мәселесі зертханасында жиналған экстремизмге жүргізілген көп жылдық тәжірибе оны биологиялық және әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, ашулы ниет пен мағына бар болған жағдайда шектен асып кету ықтималдылығы негізі жатыр; әлеуметтік жүйені немесе оның белгілі-бір бөлімін қиратуға бағытталған және мінез-құлық формасы, типі, қоғамдық норма шекарасынан шыққан, жас адамдардың белсенділігінің ерекше формасы.
Жастар арасындағы экстремизм және терроризм мәселесі соңғы он жылдықта ескерусіз қалмады, олар оқу, әдістемелік құралдарда кең көрініс табады. Сонымен қатар, халықаралық терроризм мәселесі де ескерусіз қалған жоқ.
Соңғы жылдардағы жұмыстарды талдау экстремистік қылмысты және қылмыстық жағдайды қолға алу мақсатында кәмелеттік жасқа толмағандарға тәрбиелік алдын алу сипатындағы жұмыстар жүргізу арқылы, жастар арасында алдын-алу жұмыстары көптеген әлем елдерінде күшейе түскенін көрсетті.
Шынымен де заманауи қоғамның ақпараттық ашықтылық жағдайында жақын және орта шығыс елдерінен шығатын діни экстремизмді насихаттау заңдылық үлгіде қазақстанның шекараларына жетеді. Қазақстан ҰҚК басшыларының атынан Нуртай Абыкаев «идеологиялық экстремизм мен терроризмнің жаппай интернет арқылы насихатталуы» туралы, сонымен қатар, әртүрлі миссионерлердің елге заңсыз түрле экстремистік әдебиеттерді әкелуін мәлімдеді. Сонымен қатар, жақында өткізілген әлеуметтік өлшеулерден алынған мәліметтерге сәйкес, Оңтүстік аумақтарда (халықтың діншілділік деңгейі жоғары) конфессиялық салада шиеленушілік деңгейі ең төмен (2011 жылдың күзінде (ЦИОМ) қоғамнның ойын зерттеу орталығының өткізген, әлеуметтік сауалнама мәліметтері бойынша. Діни дәстүрлер әлсіз жерлерде радикализм күшейіп келеді.
Сонымен бірге 2016 жылы Алматы қаласында «КИПР» атты аналитикалық топ «Мемлекет модернизациясының міндеттері контекстінде қазақ жастарының этникалық, діни және азаматтық бірегейлігін қалыптастыру» атты сараптамалық талқылау өткізді. Конференция барысында сарапшылармен Қазақстандағы жастардың радикалдылығының нақты қауіптілігі айтылды. Сарапшылардың негізгі талқылауы саясаттанушылар мен әлеуметтанушылардың ассоциациясы (АСиП) жүргізген үлкен көлемдегі әлеуметтік зерттеу болды, зерттеу нәтижесі бойынша этникалық және діни әсері негізінен, жастар ортасында конфликтілік потенциал деңгейінің жоғары екендігі анықталған.
Оқу және ғылыми әдебиеттерде радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің алдын алу бойынша, қоғамдағы бұндай құбылыстарды таратуды болдырмау және ескертудің заманауи әдістеріне негізделген ақпараттар жеткілікті.
Сонымен бірге, жастар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының адамгершілік-құндылықтық мотивациясын негізге алу радикализмнің алдын-алу жұмыстарының жаға бағыты сияқты көрінеді.
Қорытындылай келе, айтуға болыды: қоғамдағы үйреншікті моральдық-этникалық құндылықтарды терістеу және дүниетанымға қарсы агресиивті үгіттің алдын алу ретінде, өзін-өзі ұстай білу, іс-әрекеттерге жауап беру, максимализм мен нигилизм, радикализм мен шыдамсыздық, ұшқалақтық пен бітіспестік, әлеуметтік мәдениеті төмен топтардан аулақ болу тәрбиенің рухани-танымдық әсері болмақ. Сондықтанда жастардың рухани құндылықтарын артыру діни радикалдық көңіл-күйді төмендетеді деп ойлаймыз.
Балжан ТАСТАНБЕК,
дінтану мамандығының 4-курс студенті,
Нұрсұлу ӘЛТАЕВА,
аға оқытушы
Bal Tastanbek
